Temos tendencia a pensar que as ideas e termos coetáneos son orixinais e exclusivos á vez que nos tocou vivir. A economía circular pode ser unha delas, pero é ben antiga a filosofía de aproveitar ao máximo os recursos, loxicamente aguilloada pola escaseza destes.
Foi a finais do século XX cando un desenvolvemento exponencial levounos a un consumo desaforado (unha especie de hedonismo do usar e tirar). Como consecuencia, reformulámonos a nosa relación co planeta buscando a sustentabilidade nos nosos hábitos e hábitat.
Neste ano Santo Xacobeo podemos achegarnos a un dos símbolos do peregrino a Compostela, a vieira como exemplo de sustentabilidade a través dos tempos (figura 1).
Figura 1. Principais zonas de captura de vieira. Author provided
Emblema do peregrino a Compostela
O Códice Calixtino (1160-1180) é un manuscrito do século XII que recolle varios escritos que inclúen diversos aspectos relacionados co camiño en honra ao apóstolo Santiago. No mesmo sinálase á vieira como unha das sinais de identidade do peregrino:
“[…] Pois hai uns mariscos no mar próximo a Santiago, aos que o vulgo chama vieiras que teñen dúas corazas, unha por cada lado, entre as cales, como entre dúas telluelas, ocúltase un molusco parecido a unha ostra. Tales cunchas están labradas como os dedos dunha man […].”
“[…] Ao regresar os peregrinos do Santuario de Santigo préndenos nas capas para gloria do Apóstolo, e en recordo del e sinal de tan longa viaxe, tráenas á súa morada con gran xúbilo […].”
Fundamentos da economía circular
A economía circular baséase na evolución do concepto tradicional das 3R (reducir, reutilizar e reciclar) a un sistema multi-R (repensar, redeseñar, redistribuír, recuperar, reparar…) buscando un ciclo de utilización continuo dos recursos, isto é, a perspectiva do “berce ao berce”. Desta forma, o ciclo antropoxénico dos materiais asemellaríase ao ciclo biolóxico que ten lugar nos sistemas naturais.
A longa vida da vieira como alimento permitiu explorar unha infinidade de aplicacións en busca dunha multifuncionalidad integral do molusco, sobre todo do continente, pois o contido comíase (e cómese) con devoción. A figura 3 mostra diferentes usos que implican esa utilidade circular da vieira:
- Instrumento musical. A vieira é un elemento importante na percusión galega, símbolo da nosa música tradicional.
- Cinceiro. Coa introdución en Europa dos cultivos do Novo Mundo durante o século XVI, aparece un novo uso: a súa utilización como cinceiros para recoller as cinzas do tabaco. Aínda se pode ver hoxe en día en moitas cafetarías e restaurantes ao longo do camiño.
- Envase integrado para cociñar. A vieira é un dos poucos alimentos que traen o seu propio envase de cociña incorporado, pois a súa cuncha cóncava é por antonomasia onde se cociña e sérvese. Un pequeno truco é conservar as cunchas de maior tamaño para reciclalas na cociña. Ao forno poden aguantar máis de 200 usos.
Figura 3. Multifuncionalidad da cuncha de vieira. Author provided
- Emenda ao chan. Do mesmo xeito que ocorre coas cochas e caparazones doutros moluscos, o compoñente principal da cuncha é o carbonato cálcico (CO₃Ca). Por iso, tras o seu trituración, utilizábase como un excelente neutralizante da acidez dos chans e corrector do pH (característica de os chans galegos). Isto permite un incremento notable na produción dos cultivos, ao aumentar a taxa de mineralización da materia orgánica presente no chan.
- Utensilio para beber. A cuncha cóncava é un instrumento sinxelo e práctico para beber das fontes e arroios. Importante para un peregrino, senderista ou explorador circular.
- Material de construción. A arquitectura vernácula en Galicia utilizaba nas zonas costeiras a cuncha “plana” da vieira como capa impermeable. Na illa da Toxa (Concello do Grove, Pontevedra) pódese admirar a capela de San Caralampaio con esta técnica construtiva en todo o seu esplendor.
Detalle da ermida de San Caralampio e San Sebastián, na illa da Toxa, en Pontevedra. Wikimedia Commons/Luis Miguel Bugallo Sánchez (Lmbuga), CC BY-SA
A vieira galega no século XXI
A vieira é capturada pola flota artesanal das rías galegas cunha técnica que se mantivo inalterable nos últimos 200 anos. A principal novidade foi introducir na cadea de valor o seu eviscerado e presentación mediante un sistema cooperativista creado polos propios pescadores (vieira galega) na Confraría de Pescadores de San Antonio de Cambados (Pontevedra).
Recollida e procesado da vieira no porto de Cambados.
Nun recente estudo publicado en o Journal Industrial Ecology analizamos desde un punto de vista ambiental a captura da vieira mediante a análise de ciclo de vida. Consideramos todos as etapas, desde a súa extracción até a súa chegada aos mercados (construción do barco, operación e mantemento da flota, descarga en porto, eviscerado, envasado e distribución). A súa pegada de carbono é de 2,97 kg CO₂eq/kg, o que significa que cunha vieira grande teriamos a mesma emisión de dióxido de carbono que xera o desprazamento dun turismo durante 6 km.
Se se compara o contido proteico e a pegada de carbono para os diferentes grupos de alimentos: carnes, peixe e mariscos, vexetais, lácteos e froitas (figura 4), a vieira atópase situada entre aqueles que achegan unha maior cantidade de proteína (similar á carne ou ao queixo) pero cunha menor pegada de carbono.
Figura 4. Pegada de carbono e contido proteico para diversos grupos de alimentos. O tamaño da burbulla é función do consumo en Galicia durante o ano 2018. Author provided
Combinar tradición e innovación na cadea de valor do procesado de alimentos sempre leva a un resultado excelente na procura da sustentabilidade do noso futuro ao axuntar os aspectos socioeconómicos e ambientais.
Deixa unha resposta